Aggiornamento

Aggiornamento oznacza w języku włoskim udzisiejszenie, czyli uwspółcześnienie lub też dostosowanie do dnia dzisiejszego. Określenie to we współczesnej teologii katolickiej jest terminem odnoszącym się do zadań duszpasterskich Soboru watykańskiego II w zakresie odnowy liturgii i prawa kanonicznego, założeń ekumenicznych, relacji z innymi religiami oraz relacji z dzisiejszą cywilizacją.

Aggiornamento było oznaką nowej epoki w Kościele Katolickim. Jego prekursorem był kardynał Angelo Giuseppe Roncalli, który 29 października 1958 roku wybrany na następcę Św. Piotra przyjął imię Jan XXIII. Papież ten był osobą powszechnie akceptowaną o niepodważalnym autorytecie, dlatego jego decyzje były zdecydowane i wpływały na przyszłe losy Kościoła.

W czasie jednej z audiencji nowy papież powiedział, czego żąda od Kościoła: „Nie wypoczywać na tradycyjnych szlakach, lecz nieustannie szukać nowych kontaktów i starać się zawsze sprostać słusznym wymogom czasów, w jakich przyszło na żyć, aby głosić i poznawać Chrystusa na każdy możliwy sposób”[1].

Na początku swojego pontyfikatu Jan XXIII w przemówieniu wigilijnym nazwał wyznawców prawosławia braćmi i od tego wydarzenia mówi się o epoce ekumenizmu w Kościele rzymskim. Zaś już trzy miesiące po rozpoczęciu swojej posługi papież ogłosił chęć zwołania soboru powszechnego. Pierwszym dokumentem zapowiadającym sobór była encyklika „Ad Petri Cathedram” z 29 czerwca 1959 roku. Także, w drodze do tak epokowego wydarzenia, papież zdecydował o utworzeniu Sekretariatu do Spraw Popierania Jedności Chrześcijan, powołał wielu nowych kardynałów, którzy mieli zapewnić reprezentację różnych narodowości w Kolegium Kardynalskim, oraz zwołał pierwszy synod diecezji rzymskiej.

Pomimo tak wielu działań Jan XXIII uważany był za tradycjonalistę. Przeciwstawił się m.in. eliminacji języka łacińskiego z liturgii oraz programów studiów teologicznych, a także odrzucił tezy uczonego-jezuity ojca Teilharda de Chardin, który łączył teorie chrześcijańskie z teoriami ewolucji.

Najbardziej jednak odmienny, w stosunku do swoich poprzedników, był sposób bycia Jana XXIII. Papież często udzielał wypowiedzi dla prasy (także dla przedstawiciela prasy radzieckiej), udzielał audiencji dla osób zza żelaznej kurtyny np. Chruszczowa, czy też dążył do pojednania z innymi Kościołami chrześcijańskimi przyjmując m.in. arcybiskupa Canterbury. Znane były także częste wizyty papieża w szpitalach, ośrodkach dla ubogich czy więzieniach. W prasie pojawiały się również różne nieformalne zdjęcia papieża, co powodowało ogólnoświatowy wzrost zainteresowania informacjami z Watykanu.

Rys. 1. Papież Jan XXIII podpisuje bullę zwołującą Sobór Watykański II, 25 grudnia 1961 roku.

Źródło: http://www.kofc.org/un/pl/columbia/detail/printer_friendly/vatican2.html.

W maju 1961 roku wydana została encyklika „O współczesnych przemianach społecznych w świetle nauki chrześcijańskiej”, znana także jako „Mater et Magistra”. Encyklika ta, jak i następna, różniły się od encyklik poprzednich papieży tym, że bardziej nawiązywały do problemów społecznych współczesnego świata. Papież, w przeciwieństwie do swoich poprzedników, zaczął także kierować swoje encykliki nie tylko do duchownych, ale także do „zwyczajnych” ludzi.

W encyklice „Mater et Magistra” papież Jan XXIII wzywał wiernych, aby przystąpili do dzieła odnowy społecznej. Podzielona ona była na cztery części:

- część pierwsza opisywała przemiany gospodarcze i społeczne na świecie oraz adekwatne do nich wskazówki Kościoła,

- część druga to opis sytuacji w czasach współczesnych, będącym rozszerzeniem opisów z encyklik poprzednich,

- w części trzeciej zawarto tematy z czasów współczesnych, nieznanych poprzednim papieżom,

- natomiast czwarta część poruszała tematy etyczno-wychowawcze.

W encyklice tej uwaga Jana XXIII koncentrowała się też na państwach laickich i ateistycznych, które wykluczyły ze swojej świadomości obecność Boga lub prześladowały swoich obywateli za wiarę. W tym kontekście występowały nawiązania do państw komunistycznych, których chrześcijańscy mieszkańcy od wielu lat byli prześladowani za wyznawanie wiary. Potępiał on też ideologię marksistowskiej walki klasowej, gdyż jak twierdził, nawet najbardziej umiarkowane formy socjalizmu nie powinny być uznawane przez katolików. Natomiast faszyzm uznany był przez papieża za ideologią, która została tylko w pamięci i nie jest już realnym zagrożeniem.

Papież nauczał też, że praca człowieka nie jest jedynie towarem i wynagrodzenie za nią nie może opierać się jedynie o warunki rynkowe, ale musi ona być wynagradzana sprawiedliwie. Pracownicy powinni mieć możliwość udziału we współwłasności przedsiębiorstwa, co dawałoby im poczucie bezpieczeństwa i pewność przyszłości. Ponadto pracownicy i pracodawcy powinni mieć możliwość tworzenia związków, które realizowałyby postulat solidaryzmu społecznego.   

W encyklice proponowano również zwiększenie działań mających na celu zmniejszenia bezrobocia, zwiększenie dostępu do dóbr kultury, zmniejszenie różnic pomiędzy cenami dóbr i usług, a także rozszerzenie współpracy gospodarczej na inne kraje. Papież upominał się również o zacofane rolnictwo, będące często najniższą warstwą ekonomiczną w różnych państwach, podając szczegółowo postulaty dotyczące m.in. tanich kredytów dla rolników, budowy systemu ubezpieczeń, tworzenia zrzeszeń rolniczych, a także rozwoju technologii ułatwiających produkcję rolną. Papież zauważył też proces rozszerzania się sektora własności publicznej i o ile nie przekracza on pewnych ram, to jest zjawiskiem pozytywnym.    

Jan XXIII podkreślał, że tylko moralność chrześcijańska może pogodzić państwa pozostające we wzajemnej wrogości. Często ich powodem są bowiem różne poglądy głoszone przez władze tych krajów. Jednak krytyka ta jest połączona z wezwaniem do tolerancji. Katolicy powinni z jednej strony stanowić wzór postaw, ale z drugiej strony muszą przyjmować postawy życzliwości wobec innych poglądów i muszą dążyć do celów, które są dobrem lub do niego prowadzą.

Drugą encyklikę Jana XXIII wydano 11 kwietnia 1963 roku. Zatytułowana była: „O pokoju między narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności”, ale znana była także pod nazwą „Pacem in terris”. Skierowana była ona zarówno do duchowieństwa, jak i wiernych, wzywając ich do tworzenia porządku światowego.

Encyklika ta poświęcona była tylko jednemu zagadnieniu - pokojowi na świecie, a problemy społeczne ukazane były na przykładzie znaków czasu np. nasileniu się ogólnoświatowych procesów dekolonizacyjnych. Procesy te prowadziły do wzrostu znaczenia człowieka, jego godności i równości, a papież zauważał, że jedyną drogą wiodącą do „uwolnienia” człowieka jest prawda, sprawiedliwość, wolność i miłość.

Pierwsza część encykliki mówiła o porządku między ludźmi, podając prawa i obowiązki człowieka, pokrewne Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 roku. W drugiej części zatytułowanej: „Stosunki między obywatelami a władzami społeczności politycznych” papież wskazywał na demokrację jako jedyny ustrój godny wyboru i zgodny z prawem bożym.

Rząd wybrany w warunkach demokracji jest lepiej zorientowany na aktualne potrzeby ludności i możliwości samego państwa. Głównym celem takiego państwa, według Jana XXIII, powinno być chronienie praw jednostki. Miałoby się to realizować poprzez przeciwdziałanie bezrobociu, tworzenie systemu powszechnego zabezpieczenia socjalnego, zabezpieczanie minimum socjalnego, a także dbanie o powszechność szkolnictwa i godny poziom płac.

Trzecia część encykliki omawiała stosunki międzypaństwowe. Papież sformułował tam wiele założeń szczegółowych: równość podmiotów państwowych, wzajemne poszanowanie wolności, wolny przepływ technologii, szanowanie praw mniejszości, uchodźców i emigrantów, rozbrojenia i pomoc dla państw zacofanych gospodarczo.

Czwarta część poświęcona była relacjom pomiędzy społecznościom międzynarodowym i państwom. Powszechna władza publiczna, popierana przez papieża, ma kierować się nakazami tworzenia dobra publicznego. Wskazanie jest tu zwłaszcza na Organizację Narodów Zjednoczonych, której zalety równoważą niedociągnięcia władz państwowych i konieczny jest dalszy rozwój tej organizacji oraz promowanie jej postulatów w krajach niedemokratycznych.

W piątej części zawarte były wskazania duszpasterskie np. dotyczące współpracy katolików z wyznawcami innych religii oraz nawet socjalistami. Papież twierdził, że w każdy postępowaniu, nawet uważanym za błędne filozoficznie, można wskazać właściwe rozwiązania gospodarcze, kulturalne lub społeczne. Jednak, aby plan zbawienia świata mógł być realizowany, konieczna jest aktywna współpraca ludzkości całego świata.

Drugi Sobór Watykański miał na celu przedstawienie wiary katolickiej, stworzenie programu odnowy życia chrześcijańskiego oraz dostosowanie wymogów kościelnych do wymogów współczesnego świata. Aby zwołać, planowany na trzy miesiące, Sobór konieczne było opracowanie przez dziesięć komisji tematów, które proponowane były przez biskupów, zgromadzenia kościelne i uczelnie teologiczne z całego świata.

Pierwsza sesja Soboru trwała od 11 października do 8 grudnia 1962 roku. Udział w niej brało w sumie 2500 uczestników, w tym biskupi i generałowie zakonów oraz po raz pierwszy obserwatorzy spoza Kościoła katolickiego w liczbie osiemnastu osób. Sesja ta zajmowała się sprawami dotyczącymi środków masowego przekazu oraz liturgii.

Po zakończeniu pierwszej sesji Soboru, 3 czerwca 1963 roku, zmarł papież Jan XXIII. Nowym papieżem, 21 czerwca 1963 roku, wybrany został kardynał Giovanni Battista Montini, który przyjął imię Paweł VI. Jego pontyfikat był kontynuacją dalszego uwspółcześniania Kościoła (kontynuował on program aggiornamento). Papież dążył także do dalszej intensyfikacji kontaktów z innymi kościołami chrześcijańskimi.

Działalność nowego papieża była bardzo postępowa, ale pociągało to za sobą protesty konserwatywnych środowisk katolickich i tworzyło podział wśród wiernych. Papież rozwiązał Święte Oficjum, będące najwyższy trybunałem inkwizycyjnym powołanym w 1542 roku przez papieża Pawła III. Na jego miejsce natomiast powołał Świętą Kongregację dla Spraw Doktryny Wiary, która miała działać jawnie i korzystać z pomocy ekspertów. Ponadto nastąpiły też inne zmiany:

- zlikwidowano dwór papieski,

- zmniejszono rozbudowany ceremoniał i tytulaturę oraz zrezygnowano z licznych przywilejów i stanowisk dziedzicznych na dworze papieskim,

- likwidacji uległ indeks ksiąg zakazanych,

- zreformowano kalendarz liturgiczny,

- odnowiono skład Kurii Rzymskiej poprzez wprowadzenie wieku emerytalnego i przeprowadzenie zmian w jej organizacji wewnętrznej.

Papież odbywał liczne podróże apostolskie, mające cele ekumeniczne. Celem jego wizyt były m.in. Jerozolima, Bejrut, Stambuł czy też wizyta na posiedzeniu plenarnym Międzynarodowej Organizacji Pracy w 1969 roku i na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1965 roku.     

Dnia 28 czerwca 1967 roku papież Paweł VI mianował w Watykanie Karola Wojtyłę kardynałem. 

Rys. 2. Papież Paweł VI nakłada kardynalskie nakrycie głowy na głowę Karola Wojtyły w 1967 roku.

Źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/599440,1,,,pawel_vi_i_karol_wojtyla_1967,haslo.html.

Paweł VI rozpoczął drugą sesję Soboru Watykańskiego 29 września 1963 roku. W czasie jej prac zakończono tematy dotyczące środków masowego przekazu oraz liturgii, a rozpoczęto omawianie schematu o Kościele i schematu o ekumenizmie. Rok później rozpoczęła się trzecia sesja, której efektem jest jeden z najważniejszych dokumentów Soboru „Konstytucja dogmatyczna o Kościele”. Konstytucja ta, opierając się na źródłach biblijnych oraz myślach wybitnych teologów, ukazywała najważniejsze wymiary posłannictwa Kościoła. Na sesji tej poruszano również problematykę judaizmu, kwestie urzędu biskupów i zagadnienia wolności wiary.

Czwarta sesja Soboru rozpoczęta została 14 września 1965 roku. W czasie jej trwania utworzono „Konstytucję o Kościele w świecie współczesnym”, która, powołując się na dokumenty poprzednich papieży, omawia sprawy powołania człowieka i Kościoła w obliczu dokonanych zmian w XX wieku. Oficjalne zamknięcie obrad Soboru nastąpiło 7 grudnia 1965 roku i w tym także dniu papież Paweł VI zdjął klątwę, która w 1054 roku została nałożona przez Kościół rzymski na Bizancjum i w późniejszym okresie przeszła na Kościoły prawosławne.

Drugi Sobór Watykański sformułował kilka ważnych zasad, stwierdzając że kościół:

- nie jest powiązany z żadnym systemem społecznym i politycznym,

- uznaje pluralizm w życiu politycznym oraz społecznym,

- popiera system demokratyczny,

- akceptuje prawa człowieka i demokratyczną wolność,

- potępia wyścig zbrojeń i wojnę atomową,

- sprzeciwia się koncentracji władzy oraz bogactw w rękach mniejszości.  

Papież Paweł VI był bardzo przychylny Polsce i Polakom. W 1972 roku wydał bullę „Episcoporum Poloniae coetus”, która zgodnie z planami polskiego episkopatu regulowała sytuację diecezji na ziemiach północnych i zachodnich. Paweł VI podkreślał także często rolę Polaków w czasie II wojny światowej m.in. w czasie beatyfikacji ojca Maksymiliana Marii Kolbego w 1971 roku.

Paweł VI, podobnie jak jego poprzednicy, był autorem encyklik:

- „Ecclesiam suam” z 1964 roku - drogi współczesnego Kościoła w pełnieniu misji,

- „Mense maio” z 1965 roku - o wojnie i pokoju,

- „Mysterium fidei” z 1965 roku - o kulcie i doktrynie Eucharystii,

- „Christi Matri Rosari” z 1966 roku - o kulcie maryjnym,

- „Populorum progressio” z 1967 roku - o popieraniu rozwoju ludów,

- „Sacerdotalis caelibatus” z 1967 roku - o celibacie kapłańskim,

- „Humanae vitae” z 1968 roku - o obronie życia poczętego.

W encyklice „Ecclesiam suam”, powstałej jeszcze w czasie trwania Soboru Watykańskiego II, Paweł VI pisał o współczesnych znakach czasu i potrzebie dialogu Kościoła z innymi wyznaniami. Papież wzywał do odnowy Kościoła i powrotu do źródeł religii katolickiej.

Długo oczekiwane przez ludzi spoza Kościoła były inne encykliki - „Sacerdotalis caelibatus” i „Humanae Vita”, ale przyjęte zostały z rozczarowaniem, ponieważ nie przyczyniały się do szybszego porozumienia z innymi Kościołami chrześcijańskimi. Jednak znaczenie tych encyklik było duże ze względu na poruszane w nich tematy celibatu i obrony życia poczętego. Papież pozostał przy tradycyjnym podejściu Kościoła - celibat miał pozostać jako pełne oddanie się kapłana posłudze wiernym, ale kwestie ochrony życia poczętego podzieliły grupę ekspertów debatujących na tym tematem. Paweł VI przychylił się do opinii, że zakazane są wszystkie formy kontroli urodzin poza naturalnymi.

Najistotniejszą encykliką Pawła VI była „Populorum progressio”, która uważana była za najbardziej postępową. W encyklice tej papież powoływał się na opinie wybitnych filozofów duchownych oraz świeckich i rozwinął dwa główne wątki dotyczące: religii, (podstawowym obowiązkiem człowieka jest służba Bogu i życie w zgodzie z Jego wolą) oraz doczesności (jakie warunki powinny być stworzone, aby mógł istnieć sprawiedliwy ustrój społeczny). Encyklika ta sprzeciwiała się wszelkim „nadużyciom posiadania”, zaś własność prywatna miała mieć służebny charakter wobec dobra ogółu. Państwo musi mieć prawo do ingerencji w życie gospodarcze przez kształtowanie polityki socjalnej i fiskalnej.

W związku z wydarzeniami lat 60-tych papież wystosował list do kardynała Maurice’a Roya, znany pod tytułem „Octogesima adveniens”. W liście tym, mniej oficjalnie niż w encyklikach, opisał swoje własne odczucia do sytuacji w tamtych czasach. Podawał w nim rodzaje zła, które nęka współczesnych ludzi tj. nędza w zaludnionych dzielnicach, bezdomność i bezrobocie. W warunkach takich szerzy się przestępczość, nadużywanie narkotyków i prostytucja. Na wpływ takich czynników najbardziej podatni są ludzie nieprzystosowani i niepełnosprawni, cudzoziemscy robotnicy, prześladowani ze względów rasowych oraz młodzież.

W liście tym papież bardziej zdecydowanie niż w encyklikach krytykował socjalizm i doktrynę marksistowską. Paweł VI twierdził, że nie można być dobrym chrześcijaninem i socjalistą jednocześnie, ponieważ marksizm likwiduje przede wszystkim wolność osobistą człowieka. Ale dobry chrześcijanin nie może też nazywać się liberałem, bo co prawda liberalizm zakłada wolność jednostki, ale jest ona wyzwolona z jakichkolwiek ograniczeń i może szukać własnej drogi do korzyści i władzy, często niezgodnej z założeniami Kościoła.  

Papież Paweł VI zmarł 6 sierpnia 1978 roku, a na jego następcę kardynałowie na konklawe wybrali kardynała Karola Wojtyłę, który przyjął imię Jan Paweł II.  

Polecana literatura:

Chojnicka Krystyna, Wiesława Kozuba-Ciembroniewicz (red.), Doktryny polityczne XIX i XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

Feldman Christian, Wielcy chrześcijanie XX wieku, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1993.

Olszewski Henryk, Historia doktryn politycznych i prawnych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.

---

[1] Feldman Christian, Wielcy chrześcijanie XX wieku, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1993, s. 262.