Kaszubi

Kaszubi to grupa etniczna o charakterze regionalnym, kultywująca swoje tradycje oraz używająca własnego języka. Obszar zamieszkiwany przez tę wspólnotę zamyka się w przybliżonych granicach: od wschodu Gdańsk i Czersk, od południa Chojnice i Człuchów, od zachodu Miastko, Słupsk i Ustka, a od północy Bałtyk.

Rys. 1. Obszar Polski zamieszkiwany przez ludność deklarującą kaszubską przynależność etniczną.

Źródło: http://kaszebsko.com/index.php?mact=News,cntnt01,detail,0&cntnt01articleid=

154&cntnt01returnid=26.

Kaszubi nie są oficjalnie uznawani za mniejszość narodową, ale za grupę etniczną. Jednak w czasie Narodowego Spisu Powszechnego w Polsce w 2011 roku 214 801 osób podało jako jedną z narodowości - narodowość kaszubską, ale tylko 16 377 osób wskazało narodowość kaszubską jako jedyną. Natomiast język kaszubski jako język ojczysty wskazało 13 799 osób. Językiem kaszubskim posługują się przede wszystkim osoby w wieku średnim i starsze, a osoby do 17 roku życia to jedynie nieco ponad 13%[1]. Język ten używany jest zazwyczaj tylko w sytuacjach prywatnych np. w domu, zaś w sytuacjach oficjalnych Kaszubi używają języka polskiego.

Brunon Synak, były prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego twierdzi, że: „Kaszubi czują bardzo silną więź z Polską, są przywiązani do polskiej narodowości, czują się grupą etniczną. Kaszubi powinni więc podawać narodowość polską, podkreślając jednocześnie, że ich językiem jest kaszubski”.

Pochodzenie nazwy Kaszuby nie jest znane, choć wiadomo że kiedyś nazwa ta brzmiała Cassubia i w formie pisanej pojawiła się po raz pierwszy w XIII wieku. Natomiast od XV wieku nazwą Kaszubi określano mieszkańców Pomorza Gdańskiego.

Historia dzisiejszego terenu Kaszub związana jest z dynastią kaszubską, której początki sięgają przełomu X i XI wieku. Założycielem tej dynastii przypuszczalnie był książę Pomorza Gdańskiego Subisław. Jednak bardziej znanym z rodu kaszubskiego był książę Świętopełk II Wielki, panujący w latach 1220-1266, który przewidując nadchodzące zagrożenie ze strony Krzyżaków, jako pierwszy z książąt słowiańskich prowadził z nimi wojny.

Do XIII wieku Kaszubi przez 300 lat stanowili wspólnotę polityczną (państwo) i etniczną (naród). Ale wraz z wygaśnięciem dynastii książąt pomorskich lud kaszubski na zawsze utracił swoją suwerenność. W latach 1308-1309 Pomorze Gdańskie zostało podstępnie zajęte przez Krzyżaków sprowadzonych do Prus przez Konrada Mazowieckiego, których głównym zadaniem miało być „chrystianizowanie” miejscowej ludności. Zakon panował na tych ziemiach przez prawie 150 lat i w tym czasie skutecznie prowadził proces germanizacji wśród rdzennych mieszkańców. Działania te powodowały, że język kaszubski usuwany z urzędów i placówek publicznych, mógł być używany właściwie tylko w domach.

Reformacja, która pojawiła się na ziemiach Pomorza Gdańskiego w połowie XVI wieku, przynosząc protestantyzm, swoim zasięgiem objęła pod koniec wieku prawie cały obszar Kaszub. Dopiero kontrreformacja z XVII wieku usunęła znacznie protestantyzm z ziem kaszubskich. Wydarzenia te przyczyniły się do wyrobienia wśród Kaszubów schematu, że Niemiec to protestant, a Kaszub to katolik.

W 1772 roku, po przeprowadzeniu I rozbioru Polski, cały obszar zamieszkiwany przez lud kaszubski znalazł się w Królestwie Prus. Zapoczątkowane działania władz pruskich miały doprowadzić do germanizacji ludności kaszubskiej. Dotyczyło to zwłaszcza istniejącej jeszcze protestanckiej części Kaszubów. Aby zwiększyć efektywność tego procesu król Fryderyk II założył w 1769 roku Słupską Szkołę Kadetów, która kształciła młodych szlachciców kaszubskich na wojskowych, skutecznie prowadząc przy tym proces germanizacji. Efektem tych działań było pochodzenie sporej części generalicji pruskiej ze zgermanizowanych rodów Pomorza Gdańskiego.

W XIX wieku swoją działalność zapoczątkował Florian Ceynowa, z zawodu lekarz, który nazywany jest ojcem regionalizmu kaszubskiego. Był on twórcą jedynego powstania w 1846 roku, które miało odbyć się pod Starogardem Gdańskim i miało być elementem polskiego zrywu narodowego. Jednakże powstanie to zakończyło się klęską, a Ceynowa został skazany na śmierć przez sąd pruski. Wyroku jednak nie wykonano, ponieważ w tym czasie wybuchła Wiosna Ludów w Berlinie. W jej wyniku wszystkich więźniów objęła amnestia, a uwolniony Florian Ceynowa zamieszkał w Bukowcu pod Świeciem, gdzie prowadził głównie działalność publicystyczną. Uważał on, że tylko własny język, kultura i obyczaje pozwolą Kaszubom na przeciwstawienie się germanizacji. Ceynowa wydawał książki w języku kaszubskim oraz stworzył zasady gramatyki języka kaszubskiego. Jego osoba i działalność spowodowały wzrost zainteresowania badaczy (przede wszystkim polskich, rosyjskich i niemieckich) ludnością kaszubską oraz ich językiem.

Fot. 1. Hieronim Derdowski.

Źródło: Hieronim Derdowski - Nie ma Polski bez Kaszub, http://www.poland.us/strona,13,11190,0,hieronim-derdowski-nie-ma-polski-bez-kaszub.html.

Inną postacią, która na stałe wpisała się do historii kaszubskiej literatury, był Hieronim Derdowski - poeta kaszubski, dziennikarz i wydawca prasy emigracyjnej w Stanach Zjednoczonych. Nie był on zwolennikiem przygotowywania programów politycznych, a język kaszubski uważał za gwarę języka polskiego. Przez swoją działalność literacką był szykanowany ze strony władz pruskich, co zmusiło Derdowskiego do emigracji do Stanów Zjednoczonych w 1885 roku. Jego najbardziej znanym dziełem był żartobliwy epos „Ò Panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł” (O Panu Czarlińskim, który do Pucka po sieci jechał) z 1880 roku. Utwór ten charakteryzował się polskim patriotyzmem oraz podkreślał kaszubską tożsamość poprzez hasła: „Nie ma Kaszub bez Polonii” lub „Polska wiara, polska mowa nigdy nie zaginie”. To właśnie ten utwór, jako najczęściej wydawany na Kaszubach, był przez kolejne lata potwierdzeniem, że w języku kaszubskim można tworzyć dzieła literackie. Z tego też dzieła pochodzą słowa nieoficjalnego hymnu kaszubskiego „Marsz Kaszubski”, do którego melodię ułożył później Feliks Nowowiejski. Utwór ten jako hymn ludności kaszubskiej zaczął funkcjonować od 1921 roku.

Okres międzywojenny, kiedy to ziemie kaszubskie przyłączone zostały do państwa polskiego, był dla wielu Kaszubów nadzieją na poprawę ich sytuacji. Grupa ta traktowana była jednak przez władze polskie jako byli Niemcy, dlatego też była dyskryminowana np. poprzez nie dopuszczanie Kaszubów do stanowisk w administracji publicznej. Ponadto niedozwolone było promowanie swojej regionalności, a ludzie którzy nie ukrywali swojego kaszubskiego pochodzenia trafiali do akt policyjnych i zamykani byli do więzień. Wówczas jeszcze panowało przekonanie, że kaszubskość jest czymś obcym dla polskości i nie należy jej akceptować[3]. Jak pisał Cezary Obracht-Prondzyński: „W tym konflikcie znowu postawa Kaszubów stała się problemem zasadniczym. Z jednej strony władze polskie miały w dużej mierze obawy co do postawy narodowej Kaszubów i ich wierności państwu polskiemu, z drugiej zaś Niemcy także podejmowali starania o uzyskanie wpływu na postawy Kaszubów, choć nie odnieśli w tej materii większych sukcesów”[4].   

Jednak najtrudniejszym etapem w historii Kaszubów była II wojna światowa, w czasie której zamordowana została prawie cała elita kaszubska m.in. nauczyciele, księża i działacze samorządowi. Tysiące Kaszubów umierało w obozie koncentracyjnym Stutthof oraz w wielu innych podobnych miejscach kaźni. Od 1942 roku III Rzesza wprowadziła obowiązek wpisu na Niemiecką Listę Narodowościową (DVL), której efektem było podporządkowanie wpisanej ludności prawu niemieckiemu. Dlatego wpisani mężczyźni kaszubscy powoływani byli do służby w formacjach Wehrmachtu. Uchylanie się od tego obowiązku groziło im śmiercią oraz represjami dla ich rodzin. Natomiast ludność, która odmawiała wpisu na tę listę była wysyłana do obozów koncentracyjnych lub na roboty do hitlerowskich Niemiec[5].

Po wojnie ruch kaszubski zaczął stopniowo się odradzać, ale w dozwolonych przez władze polskie granicach. W styczniu 1946 roku odbył się w Wejherowie I Kongres Kaszubski, na którym władze krajowe wiele obiecywały Kaszubom, ale w efekcie nie zezwolono na realizację żadnych ze zgłoszonych inicjatyw[6]. Dopiero w 1956 roku powstało Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Była to organizacja społeczno-kulturalna, posiadająca swój statut organizacyjny i program. Do celów tej organizacji należało wpływanie na rozwój kulturowy, społeczny i gospodarczy ziem kaszubskich, rozwijanie kaszubsko-pomorskich idei politycznych, promowanie tradycji kaszubsko-pomorskich oraz dbanie o środowisko naturalne.

Dopiero zmiany jakie dokonały się po 1989 roku spowodowały, że Kaszubów traktuje się jako odrębną grupę o własnej tradycji i własnym języku. Dzięki staraniom Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego do szkół zaczęto wprowadzać język kaszubski, a także zaczęły powstawać różnego rodzaju zespoły: artystyczne, hafciarskie i ceramiczne, promujące kulturę kaszubską. Ważne było otwarcie w 1991 roku kaszubskiej szkoły podstawowej w Kłodnicy oraz Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego w Brodnicy. Obecnie też na Uniwersytecie Gdańskim kształceni są na Studium Podyplomowym nauczyciele do pracy z dziećmi i młodzieżą kaszubską.

Za zmianami myślowymi musiały iść też zmiany prawne. W roku 1995 Polska podpisała „Konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych”. Konwencja ta mówiła, że: „każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo swobodnego używania, bez jakichkolwiek ingerencji, jego/jej języka mniejszości, zarówno prywatnie, jak i publicznie, ustnie i pisemnie”[7]. Natomiast w związku ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej i koniecznością dostosowania prawa krajowego do prawa Wspólnoty, w 2009 roku państwo polskie ratyfikowało „Europejską kartę języków regionalnych lub mniejszościowych”. Karta ta uznaje język kaszubski za jedyny język regionalny w Polsce oraz umożliwia stosowanie w nazwach miast i ulic, nazw w języku kaszubskim obok nazw w języku polskim. Prawo to przysługuje jednak gminom, w których ludność kaszubska stanowi co najmniej 20% wszystkich mieszkańców.

Ważnym elementem kultury kaszubskiej był strój regionalny. Jednak do dnia dzisiejszego nie zachował się żaden oryginalny jego egzemplarz ani nawet szczegółowy opis. Kaszubi bowiem przestali używać swoje tradycyjne stroje w XIX wieku. Dlatego do odtworzenia strojów kaszubskich używano przekazów i zapisków kronikarzy oraz stare ryciny i obrazy. Do swoich regionalnych strojów mieszkańcy Kaszub powrócili dopiero po zakończeniu II wojny światowej i używają ich głównie na potrzeby zespołów ludowych. Dzisiejsze odtworzone kaszubskie stroje są bardzo podobne we wszystkich zakątkach regionu, ponieważ podobno powstawały na wzór dawnego stroju odświętnego. 

Fot. 2. Kaszubski strój świąteczny.

Źródło: http://przemieni.50webs.com/kultura/materialna/stroj.html.

Kaszubski strój damski składał się z marszczonej spódnicy za kolana w kolorze niebieskim, zielonym, żółtym lub wiśniowym, białej bluzki z szerokimi rękawami, zdobionej na mankietach kolorowym haftem, aksamitnego gorsetu w kolorze spódnicy, haftowanego fartuszka, niskich butów na obcasie oraz czepca lub wianka zakładanego na głowę. Natomiast na strój męski składały się buty z szeroką cholewką, białe spodnie, biała koszula haftowana na kołnierzyku, kamizelka, droga sukmana przekazywana z pokolenia na pokolenie oraz czarny filcowy kapelusz.

Kaszubi prowadzą także promocję swojej kultury na emigracji. Jednym z takich miejsc jest Kanada, gdzie w 1858 roku dotarła pierwsza grupa ludności kaszubskiej. W Ontario, oddalony o około 200 km od Ottawy, założyli kaszubskie miejscowości Wilno, Barry’s Bay i Roud Lake. W ciągu następnych 150 lat kanadyjscy Kaszubi tworzyli osady z bogatą i niepowtarzalną kulturą, przekazując język kaszubski i tradycje następnym pokoleniom. Obecnie w tym rejonie mieszka około 2 500 Kaszubów, spośród których około 300 osób zna płynnie język kaszubski[8].

Fot. 3. Promocja kultury kaszubskiej w skansenie w Wilnie w Kanadzie.

Źródło: K. Ickiewicz, Kaszubi w Kanadzie, Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2008, s. 90.

Polecana literatura:

1. Dołowy-Rybińska Nicole, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie i Kaszubi, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.

2. Ickiewicz Kazimierz, Kaszubi w Kanadzie, Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2008.

3. Kleina Kazimierz, Obracht-Prondzyński Cezary, Społeczność kaszubska w procesie przemian, Zespoły senackie, zeszyt 12/2012.

4. Linkner Tadeusz (red.), Kaszubi wobec innych, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, Pelplin 2002.

5. Nikitorowicz Jerzy, Grupy etniczne w wielokulturowym świecie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010.

6. Obracht-Prondzyński Cezary, Kaszuby dzisiaj Kultura-język-tożsamość, Instytut Kaszubski w Gdańsku, Gdańsk 2007.

 

---

[1] Kaszubi w statystyce, http://kaszebsko.com/uploads/historia/Histori%C3%B4%20Kasz%C3%ABb%C3%B3w%20%2819%29c.pdf, [20.04.2015].

[3] J. Nikitorowicz, op. cit., s. 325.

[4] N. Dołowy-Rybińska, op. cit., s. 375.

[5] C. Obracht-Prondzyński, Kaszuby dzisiaj Kultura-język-tożsamość, Instytut Kaszubski w Gdańsku, Gdańsk 2007, s. 5.

[6] J. Nikitorowicz, op. cit., s. 326.

[7] N. Dołowy-Rybińska, op. cit., s. 394.

[8] Kanada: 154 lata temu przybyli Kaszubi, http://www.gazetakaszubska.pl/29245/kanada-154-lata-temu-przybyli-kaszubi, [22.04.2015].